Fake nieuws en stijlfiguren: oude en nieuwe geletterdheid
Fake nieuws en stijlfiguren: oude en nieuwe geletterdheid
Gisteren deelde ik op Mastodon een artikeltje uit de Volkskrant van 8 februari, Merendeels van 20-plussers is voor een dienstplicht voor 18- en 19-jarigen. Boven het artikel staat De Speld Satire. Ik kreeg daarop vooral reacties zoals deze: “heb daar wel eens aan gedacht, ook nu weer nu jeugd negatief in nieuws is:messen, drugsrunners, slechte leerresultaten. verbaas mezelf, pacifist, hiermee maar als ook sociaal-maatschappelijke dienst mogelijk is kan het ook positief uitpakken. dubbel gevoel.” Geschrokken en ter lering heb ik het VK artikel opnieuw gedeeld: “Nogmaals, maar vanwege sommige reacties. Pas op! Satire! Vaardigheid dit te herkennen is spaarzaam. Heel goede tekst voor lessen in onderwijs”.Het nieuws wordt overstroomd met onware informatie. Dit is lastig te herkennen door nieuwe technologische mogelijkheden die het herkennen steeds moeilijker maken (deep fakes, gemanipuleerde beelden en het gebruik van kunstmatige intelligentie, m.n. chatGPT, waar op deze site al meerdere keren over is geschreven).
Bedonderen
Valse informatie verspreiden was er ook voor internet en de digitale revolutie. Ook in de tijd van Willem van Oranje werden er bewust onwaarheden verspreid. Maar heden ten dage kan schadelijk nepnieuws gevaarlijker worden doordat digitale informatie mede door de sociale media een enorm bereik heeft en snel viraal kan gaan. Zelfs de gevestigde journalistiek heeft moeite met desinformatie.
Maar niet alles is nieuw en onware informatie is niet altijd fout. Dan moet de lezer wel in staat zijn stijlfiguren te herkennen. Tandoc et al. (2017) onderscheiden zes vormen ’onware’ informatie: Satire, Parodie, Reclame, Nieuwsfabricatie, Beeldmanipulatie en Propaganda.
De laatste vier zijn vormen van (des)informatie, die online nieuwe vormen hebben aangenomen en gevaarlijk kunnen zijn. Deze vormen leren herkennen en weerstaan is belangrijk en een uitbreiding van ons curriculum. Hier zien we noodzaak om taalonderwijs uit te breiden met digitale geletterdheid.
De eerste twee vormen, Satire en Parodie, zijn niet bedoeld om valse informatie de wereld in te krijgen en de lezer te bedonderen, en ook niet altijd digitaal, maar stijlfuren die humoristisch zijn en de werkelijkheid weer eens opschudden en de lezer laten nadenken over de werkelijkheid en zijn eigen werkelijkheid.
Kritisch lezen
Het lijkt nuttig om digitale geletterdheid en analoge geletterdheid te koppelen. Fake nieuws was er al lang, maar heeft nu andere vormen aangenomen en valse informatie brengen is soms heel leuk. Laten we in ons onderwijs goed kijken wat nieuw is (nieuwe tekstsoorten als hyperteksten, vlogs en blogs), leesstrategieën (zoals zoeken met een zoekmachine) en kritisch lezen (herkennen van ‘synthetische media en het kunnen achterhalen van de oorsprong van beelden) en wat oude leesproblemen zijn in nieuwe zakken.
Maar fake nieuws online vraagt nieuwe kennis en vaardigheden. Over de uitgebreide vaardigheid van kritisch lezen staat nog weinig in de reguliere lesmethoden. Maar er is hoop, er komt wel steeds meer inspirerend materiaal beschikbaar dat bruikbaar voor het onderwijs. De auteur is begonnen met een lijstje, vooral gericht op kritisch lezen, Digitale geletterdheid: Lesideeën en praktijkvoorbeelden. De lijst wordt continu uitgebreid.
Zie meer over digitale geletterdheid en taalonderwijs op de website jeroenclemens.nl en in het Handboek Didactiek Nederlands, waar ik hierover bijdragen lever.
Referentie
Tandoc, E., Lim, Z. W., & Ling, R. (2017). Defining “Fake News”: A typology of scholarly definitions. Digital Journalisme, 2(6), 137–153. doi: htpps:/doi.org/10.1080/21670811.2017.1360143